بازتاب نمودهای اسطوره‌ای درخت ویسپوبیش در پندار مولوی از خرد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دکتری زبان و ادبیات فارسی

10.22077/jcrl.2023.5883.1038

چکیده

در این نوشتار با روش توصیفی ـ تحلیلی و با سنجش همانندی‌های داستان گسیل کردن پادشاه، فرستاده‌ای را به هند برای یافتن درختی که دورکنندۀ مرگ و پیری است با درخت ویسپوبیش یا همه‌تخمه و خویشکاری‌های سیمرغ در حماسۀ ملی، نشانه‌هایی از پیوند پندار و اندیشۀ مولوی با بنیان‌های اندیشگانی اسطوره‌ای، فرادید نهاده شده است. آنچه از این بررسی به دست آمد بدین گونه است که اگرچه داستان فرستادن کسی به هندوستان برای یافتن گیاه یا درختی ویژه و درمان‌بخش، پیش از مثنوی در آثار دیگری بویژه شاهنامه و کلیله و دمنه بازگو شده، ویژگی‌هایی که مولوی برای درخت درمانگر و چیستی و توانایی‌های خرد بازگو می‌کند، یادآور داستان و شخصیت سیمرغ است که بر فراز درخت ویسپوبیش در دریای فراخکرد جای دارد. همچنان که درخت همه‌تخمه در اسطوره، درمانگر دردها و دور کنندۀ مرگ است، درختی که در سخن مولوی از آن سخن می‌رود، دورکنندۀ ناآگاهی و نادانی ـ دیگر نمودهای مرگ ـ است. اگر فرستادۀ پادشاه برای یافتن درخت، به هندوستان رهسپار می‌شود، درخت اسطوره‌ای نیز در هندوستان است. دریای محیط در سخن مولوی بازتابی از دریای فراخکرد اسطوره‌ای می‌تواند بود و افزون بر این، مولوی در سخن عرفانی خود، برخی ویژگی‌های سیمرغ اسطوره‌ای همچون «دانایی» و «توانایی در بلندپروازی» را به جبرییل ـ چونان نمایندۀ دانایی و عقل فعال که پر دارد و بلند پرواز است ـ نیز داده است.

کلیدواژه‌ها


الیاده، میرچا (1392). چشم اندازهای اسطوره، ترجمۀ جلال ستاری، تهران: توس.
الیاده، میرچا (1375) اسطوره، رویا، راز، ترجمۀ رویا منجم، تهرلن: فکر روز.
امین، حسن (1383). «مولوی و اصالت عرفان ایرانی­اش»، ماهنامۀ حافظ، شمارۀ 10، صص 17 ـ 25.
اوستا (1399). گزارش و پژوهش: جلیل دوستخواه، جلد نخست، تهران: مروارید.
ایاز، حمید؛ موسوی سیرجانی، سهیلا (1397). «مفاهیم تمثیلی و نمادین مار در آثار حماسی، غنایی و عرفانی با
تکیه بر شاهنامۀ فردوسی، خمسۀ­ نظامی و مثنوی مولوی»، تحقیقات تمثیلی در زبان و ادب فارسی، شمارۀ
35، صص 52 ـ 72.
بهنام­فر، محمد (1387). وحی دل مولانا، مشهد: آستان قدس رضوی، شرکت به­نشر.
پریزاد، حسین؛ صهبا، فروغ (1395). «بازتاب اندیشۀ اسطوره­ای جادو در غزلیات مولوی»، کهن­نامۀ ادب پارسی،
سال 7، شمارۀ 1، صص 1 ـ 24.
رستگارفسایی، منصور (1383). پیکرگردانی در اساطیر، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
زرفتن، کوروش؛ صادق­زاده، محمود (1399). «جلوه­های فروغمند مزدیسنایی و بازتاب آن در مثنوی مولوی»،
تفسیر و تحلیل متون زبان و ادبیات فارسی (دهخدا)، شمارۀ 44، صص 41 ـ 66.
زمانی، کریم (1387). شرح جامع مثنوی معنوی (دفتر دوم)، تهران: اطلاعات.
سجادی، ضیاء­الدین (1353). «فرهنگ و تمدن ایران در مثنوی» یغما، شمارۀ 308، صص 113 ـ 118.
سرکاراتی، بهمن (1385). سایه­های شکار شده، چاپ دوم، تهران: طهوری.
شریعت کاشانی، علی (1381). «چهره­های اسطوره­ای و بن­مایه­های باستانی در شعر مولوی»، مطالعات ملی،
شمارۀ 13، صص 9ـ 48.
صهبا، فروغ؛ پریزاد، حسین (1394). «کارکردهای تعلیمی اسطوره در مثنوی مولوی»، پژوهشنامۀ ادبیات تعلیمی،
شمارۀ 28، صص 33 ـ 54.
علیزاده بیگدیلو، منصور؛ اسدالهی، خدابخش؛ رنجبر، ابراهیم؛ ظهیری­ناو، بیژن (1399). «بررسی تصاویر مار، اژدها
و متعلقات آن­ها در غزل­های مولوی»، متن­پژوهی ادبی، شمارۀ 83، صص 101 ـ 135.
فردوسی، ابوالقاسم (1387). شاهنامه، به کوشش سعید حمیدیان، تهران: قطره.
فرنبغ دادگی (1385). بندهش، گزارنده: مهرداد بهار، تهران: توس.
قبادیانی، ناصر خسرو (1357). دیوان اشعار، به کوشش مجتبی مینوی و مهدی محقق، تهران: امیرکبیر و طهوری.
مختاری، محمد (1369). اسطورۀ زال. چاپ اول. تهران: نشر آگه.
منشی، ابوالمعالی نصرالله (1386). کلیله و دمنه، تصحیح و توضیح مجتبی مینوی، تهران: امیرکبیر.
مولوی، جلال­الدین (1336). مثنوی، تصحیح نیکلسون، تهران: امیرکبیر.
واثق عباسی، عبدالله؛ فولادی، یعقوب (1396). «دگردیسی اسطورۀ آفرینش مهری در عرفان ایرانی ـ اسلامی با
تکیه بر اشعار مولوی»، ادبیات عرفانی و اسطوره­شناختی، شمارۀ 47، صص 343 ـ 362.
واحددوست، مهوش (1399). نهادینه­های اساطیری در شاهنامۀ فردوسی، تهران: سروش.
وحیدی، حسین (1360). همستاری (دیالکتیک) در گاتها و مثنوی مولوی، تهران: اشا.
همایی، جلال­الدین (1366). مولوی­نامه، جلد نخست، تهران: هما.
یونگ، کارل گوستاو (1382). انسان امروزی در جستجوی روح خویش، ترجمۀ فریدون فرامرزی و لیلا فرامرزی،
مشهد: آستان قدس رضوی.