ریشه‌های آیینی- اساطیری پیکرگردانی در افسانه‌های خراسان جنوبی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند

2 عضو هیات علمی، دانشگاه فرهنگیان، گروه آموزش زبان و ادبیات فارسی، تهران، ایران

10.22077/jcrl.2024.7052.1085

چکیده

افسانه‌ها و روایات شفاهی، از منابع مهم تجلی اساطیر و فرهنگ گذشته ایران است. یکی از مولفه‌های مهم این روایات، اعمال جادو و خارق العاده است که از تخیل بشر دیرین نشات می‌‌‌گرفته است. پیکرگردانی یکی از جلوه‌های مهم و خیال انگیز افسانه‌های محلی است. افسانه‌های خراسان جنوبی نیز با توجه به شرایط اقلیمی ‌‌‌و فرهنگی، خاستگاه آرزو و خیال و فرهنگ و آیین‌های مختلف اساطیری است. در این جستار سعی شده تا با شیوۀ تحلیلی‌- توصیفی به بررسی افسانه‌های منطقه بپردازد تا به این پرسش‌ها پاسخ دهد که پیکرگردانی در این افسانه‌ها چگونه است و چه انواعی دارد و ریشه‌های اساطیری آن کدامند . با بررسی‌های انجام شده این نتایج حاصل آمد که پیکرگردانی در اغلب افسانه‌ها وجود دارد و می‌‌‌توان انواع پیکرگردانی را در آن‌ها دید ازجمله تبدیل انسان به حیوان و حیوان به انسان و انسان به گیاه. این نوع از پیکرگردانی‌ها بیشترین تکرارشوندگی را داشته اند و همه این پیکرگردانی‌ها به ریشه‌های اساطیری همچون ایزد گیاهی یا ایزد تباری و نقش‌های مهم حیوانات در زندگی بشر به عنوان یاریگران ایزدان بر می‌‌‌گردد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آموزگار، ژاله و تفضلی، احمد. (1381). شناخت اساطیر ایران. تهران: چشمه.
انصاری، زهرا؛ زارعی، بدریه؛ قائدزاده خمیری، محمد نور. (1396). «پیکر گردانی انسان- حیوان و حیوان- انسان در فرهنگ افسانه­های مردم ایران». پژوهشنامۀ فرهنگی هرمزگان. ش13. بهار و تابستان. صص 93- 134.
بهرامی، محمد و یزدانی‌راد، علی. (1399). «بن‌مایه‌های اسطورۀ ایزد گیاهی و ایزدبانوی باروری در افسانۀ سه خواهر و نی‌لبک». پژوهشنامۀ ادبیات داستانی دانشگاه رازی. د9. ش1. بهار. صص1- 23.
بیرونی، ابوریحان. (1352). آثارالباقیه. ترجمه اکبر دانا سرشت. تهران: ابن‌سینا
پراپ، ولادیمیر. (1392). ریخت‌شناسی قصه‌های پریان. ترجمۀ فریدون بدره‌ای. تهران: توس.
پورداوود، ابراهیم. (1380). فرهنگ ایران باستان. تهران: اساطیر.
پورخالقی چتررودی، مهدخت. (1380). «درخت زندگی و ارزش فرهنگی و نمادین در باورها». مطالعات ایرانی. ش1. صص89 -126.
جابز، گرترود. (1370). سمبل‌ها (بخش جانوران). ترجمه محمدرضا بقاپور. تهران: نشر مترجم.
حسینی، مریم و پورشعبان، سارا. (1391) «اسطورۀ پیکرگردانی در هزار و یک ‌شب». ادبیات عرفانی و اسطوره‌شناختی. ش27. د 8. تابستان.57-83.
حسینی، مریم. (1391). «دلایل پیکرگردانی در داستان‌های هزار و یک شب». متن‌پژوهی ادبی. د16. ش 52. تابستان. صص37 -64.
دادگی، فرنبغ. (1395). بندهش. ترجمۀ مهرداد بهار. تهران: توس.
دادور، ابوالقاسم و منصوری، الهام. (1385). درآمدی بر اسطوره‌ها و نمادهای ایران و هند در عهد باستان. تهران: نشر کلهر.
درویشیان، علی‌اشرف و خندان، رضا. (1380). فرهنگ افسانه‌های ایران. تهران: کتاب و فرهنگ.
دهخدا. علی‌اکبر. (1380). لغت‌نامه دهخدا. تهران: دانشگاه تهران.
راسل هینلز، جان. (1389). شناخت اساطیر ایران. ترجمه باجلان فرخی. تهران: اساطیر.
رستگارفسایی، منصور. (1383). پیکرگردانی در اساطیر. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
زمانی، فاطمه؛ طباطبایی، سمیه السادات؛ نیکدل، محبوبه. (1402). «پیکرگردانی و بن‌مایه‌های اسطوره‌ای آن در افسانه­های خراسان (با تکیه بر چهار جلد از مجموعۀ ده‌جلدی)». فرهنگ و ادبیات عامه. س 11 ش50. خرداد و تیر. صص63-104.
ستاری، جلال. (1372). مدخلی بر رمزشناسی عرفانی. تهران: نشر مرکز.
 سنایی غزنوی، مجدود بن آدم. (1380). دیوان اشعار. به سعی و اهتمام مدرّس رضوی. تهران: سنایی.
سیروس، شهریار. (1392). «پردیس هخامنشی خاستگاه باغ ایرانی». معماری و ساختمان. ش35. صص126-131.
شایگان، داریوش. (1371). بت‌های ازلی و خاطرۀ ازلی. تهران: امیرکبیر.
شفرد، راونا و شفرد، راپرت. (1393). 1000 نماد. ترجمۀ آزاده بیداربخت و نسترن لواسانی. تهران: نشر نی.
شوالیه، ژان و گربران، آلن. (1378). فرهنگ نمادها. ترجمة سودابه فضایلی. تهران: جیحون.
عمادی، اسدالله. (1395). افسانه­های مردم مازندران. ساری: شلفین.
غیبی، مژده و ویسی، الخاص. (1394). «تجلی سه نمود حیوانی آناهیتا در افسانه‌های عامیانه ایرانی». علوم ادبی. س 5. ش8. پاییز و زمستان. صص117- 142.
طبری، ابوجعفر محمد بن جریر. (1353). تاریخ بلعمی. تصحیح ملک­الشعرای بهار. تهران: زوار.
صادقی، محسن. (1395). «اسطورۀ حیوان-داماد در حکایتی صوفیانه». نقد ادبی. س9. ش35. پاییز. صص 165- 183.
صبحی‌ مهتدی، فضل‌الله. (1385)، افسانه‌های کهن. به کوشش حمیدرضا خزاعی. مشهـد: ماه جان.
فریزر، ج. (1382). شاخۀ زرین. ترجمۀ ک. فیروزمند. تهران: آگاه.
قزوینـی، زکریـا. (۱۳۴۰ ش) عجایب المخلوقـات به کوشش نصـرالله سبـوحی. تهـران.
کاسیرر، ارنست. (1360). فلسفه و فرهنگ. ترجمۀ بزرگ نادرزاده. تهران: وزارت فرهنگ و آموزش عالی، مرکز ایرانی مطالعۀ فرهنگ‌ها.
کشاورزی، سودابه؛ واردی، زرین‌تاج؛ رضایی‌دشت‌ارژنه، محمود. (1398). «بن‌مایه‌های اسطوره‌ای مربوط به پرندگان در افسانه‌های لری». فرهنگ و ادبیات عامه. س 7. ش27. مرداد و شهریور. صص73- 96.
کوپال، عطاالله و رنگرز، صبوره. (1402). «تأثیر پیکرگردانی بر تغییر جایگاه شخصیت در پاره­ای از قصه­های عامه (با نگرش به نظریۀ «شخصیت» از دیدگاه کلود برمون)». متن­پژوهی ادبی. د 27. ش97. پاییز. صص39-68.
گیرشمن، رومن. (1390). هنر ایران در دوران ماد و هخامنشی. ترجمه عیسی بهنام. تهران: انتشارات علمی ‌‌‌و فرهنگی.
لوفلر-دلاشو، مارگریت. (1386). زبان رمزی قصه‌های پریوار. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: توس
مبینی، مهتاب. (1389). «بررسی تطبیقی نقش شیر در اساطیر و هنر ایران و هند». هنرهای تجسمی ‌‌نقش‌مایه. س3. ش6. پاییز و زمستان. صص 43- 48.
محجوب، م. (1382). ادبیات عامیانۀ ایران به کوشش ح. ذوالفقاری. تهران: چشمه.
مولوی، جلال‌الدین محمد. (1378). غزلیات شمس. تصحیح بدیع­الزمان فروزانفر. ج1. تهران: امیرکبیر
میرفخرایی، مهشید. (1366). آفرینش در ادیان. تهران: انتشارات مطالعات فرهنگی و تحقیقات فرهنگی.
میرکاظمی، سید حسین. (1374). افسانه‌های دیار همیشه‌بهار. تهران: سروش.
وارینگ، فلیپ. (1371). فرهنگ خرافات: عجیب­ترین خرافات مردم جهان. ترجمه و گردآوری احمد حجاران. تهران: موفق.
وکیلیان، سید احمد. (1379). قصه‌های مردم. تهران: مرکز.
ویو، ژ. (1382). اساطیر مصر. ترجمۀ ابوالقاسم اسماعیل­پور. تهران: کاروان.
هال، جیمز. (1387). فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب: رقیه بهزادی. تهران: فرهنگ معاصر.
هامیلتون، ا. (1387). افسانه‌های بی‌زمان. ترجمۀ پ. صنیعی. تهران: روشنگران و مطالعات زنان.
یونگ، کارل گوستاو. (1357). انسان و سمبو‌‌ل‌هایش. ترجمۀ ابوطالب صارمی. تهران: امیرکبیر.