بررسی نمادشناختی افسانه‌های خواف؛ با تأکید بر نمادهای آیینی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند

2 گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بیرجند، بیرجند، ایران.

3 استادیار زبان و ادبیات فارسی/ دانشگاه بیرجند

10.22077/jcrl.2024.7121.1089

چکیده

ادبیات شفاهی بازتاب زندگی اجتماعی و فرهنگی و نشان‌دهندۀ منش، احساس و اعتقادات هر جامعه است. افسانه‌‌های عامیانه از بطن اندیشه‌ها و عواطف مردم برخاسته‌‌اند و ظرفیت بسیاری برای تحلیل معنایی دارند و عمدتاً نمادها در این زمینه دارای نقشی اساسی هستند. این افسانه‌ها جلوه‌گاه فرهنگ هر جامعه‌اند و از باورهای آغازین و تخیلات مردم سرچشمه گرفته‌اند. از میان افسانه‌های شهرستان خواف که عمدتاً دارای بافتی نمادین هستند دو قصۀ «کاکل‌زری و دندان‌مروارید» و «سلطان و حیدربیگ» با روایت ویژۀ این شهرستان برای تحلیل نمادشناسی انتخاب شده‌اند. این قصه‌ها قابلیت معناسازی قابل‌توجهی دارند و به‌ویژه حضور مفاهیم آیینی را در نمادها به صورتی پررنگ نشان می‌دهند. پژوهش حاضر، به تحلیل نمادشناسانۀ این دو قصه با تشریح مفاهیم آیینی آن پرداخته و نخست به این سؤال پاسخ‌داده است که نمادهای موجود در متن از کدام بخش فرهنگ منشأ گرفته‌اند و سپس مفاهیم ذهنی و بسامد اندیشه‌های آیینی را در متن قصه‌ها‌ بررسی کرده‌است. با توجه به نتایج به‌دست‌آمده، بیشتر نمادها از محیط زیست و فرهنگ مادی شهرستان گرفته‌شده‌اند و غالباً با مفهوم آیینی در متن حضور یافته‌اند. با توجه به شرایط جغرافیایی سخت‌گیر شهرستان خواف، به نظرمی‌رسد مردم با بخشیدن معنای دینی و عرفانی به عناصر مادی و طبیعی محیط اطراف خود و سهیم‌شدن در قصه‌ها، اسطوره‌ها و آیین‌های مذهبی، سعی داشته‌اند تعلق‌داشتن به یک گروه را به عنوان شکلی از امنیت به‌دست‌‌آورند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


  • آگدن، سی. کی. و ریچاردز، آی. ای. (1392). معنای معنا. تحلیل و ترجمۀ محمود فضیلت و مریم نویدی. تهران: زوار.
  • آلستون، ویلیام. (1381). فلسفۀ زبان. ترجمۀ احمد ایرانمنش و احمدرضا جلیلی. تهران: سهروردی.
  • بدره‌ای، فریدون. (1346). «مقدمه‌ای بر معناشناسی». دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران. س1. ش15. صص 69 –
  • اسپرغم، ثمین؛ قوام، ابوالقاسم؛ بامشکی، سمیرا. (1397). «تحلیل ساختاری بارداری‌ها و زایش‌های فراطبیعی در قصه‌های پریان ایرانی و اسطوره‌های ایرانی، هندی و بین‌النهرینی». پژوهش‌های ایران‌شناسی، س 8. ش صص 19-1.
  • پورنامداریان، تقی. (1364). رمزو داستان‌های رمزی در ادب فارسی. تهران : علمی و فرهنگی.
  • توسلی، غلام‌عباس. (1371). نظریه‌های جامعه‌شناسی. تهران: سمت.
  • جیلت، پیتر. (1397). ولادیمیر پراپ و قصۀ شفاهی جهانی. ترجمۀ پگاه خدیش. تهران: روزنه.
  • دو سوسور، فردینان. (1378). دورۀ زبان‌شناسی عمومی. ترجمۀ کورش صفوی. تهران: هرمس.
  • ذوالفقاری، حسن. (1394). زبان و ادبیات عامۀ ایران. تهران: سمت.
  • شوالیه، ژان و گربران، آلن. (1384 – 1387). فرهنگ نمادها. ترجمه و تحقیق سودابه فضایلی. تهران: جیحون.
  • صفوی، کوروش. (1382). «نگاهی به آرای فیلسوفان زبان در طرح نظریه‌های معنایی». دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز. س46. ش186. صص 85 –
  • غزالی، ابوحامد محمد. (1383). کیمیای سعادت. به کوشش حسین خدیو جم. تهران: علمی فرهنگی.
  • کوپر، جین. (1379). فرهنگ مصور نمادهای سنتی .ترجمۀ ملیحه کرباسیان. تهران: فرشاد.
  • لوفر دلاشو، مارگریت. (1366). زبان رمزی قصه­های پریوار. ترجمۀ جلال ستاری. تهران: طوس.
  • مارزلف، اولریش. (1376). طبقه‌بندی قصه‌های ایرانی. تهران: سروش.
  • مک کواری، جان. (1387). تفکر دینی در قرن بیستم. ترجمۀ بهزاد سالکی. تهران: امیرکبیر.
  • میبدی، ابوالفضل رشیدالدین. (1371). کشف‌الأسرار و عده‌الأبرار. به کوشش علی‌اصغر حکمت. تهران‌: امیرکبیر.
  • میرصادقی، جمال و میرصادقی، میمنت. (1377). واژه‏نامۀ هنر داستان‏نویسی. تهران: کتاب مهناز.
  • نظامی، الیاس بن یوسف. (1313). مخزن‌الأسرار. شرح و حواشی وحید دستگردی. تهران: ارمغان.
  • هال، جیمز. (1380). فرهنگ نگاره‌ای نمادها در هنر شرق و غرب. ترجمۀ رقیه بهزادی. تهران: فرهنگ معاصر. یاحقی، محمدجعفر. (1386). فرهنگ اساطیر و داستان‌واره‌ها در ادبیات فارسی. تهران: فرهنگ معاصر.
  • یونگ، کارل گوستاو. (1377). انسان و سمبو­ل­هایش. ترجمۀ محمود سلطانی. تهران: جامی.
  • Newmark, P. (1981). A Textbook of Translation. London: Prentice Hall.

منابع شفاهی:

  • عبدالقادر حاکمی، روستای مژن‌آباد شهرستان خواف.
  • مرحوم مریم حقدادی، روستای سلامی شهرستان خواف.
  • مرحوم معصومه میش‌مست، روستای اسدآباد شهرستان خواف.
  • فاطمه گم‌کرده، روستای اسدآباد شهرستان خواف.
  • معصومه میرزاده، روستای اسدآباد شهرستان خواف.