تحلیل تاریخی نقش و جایگاه زنان در آیین‌های سوگواری در ایران

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

دانشگاه تربیت مدرس

10.22077/jcrl.2024.6830.1065

چکیده

هنگامی که از آیین، در چشم‌انداز تاریخی سخن می‌گوییم، با پدیده‌ای فرهنگی سروکار داریم که از ریشه‌های عمیق اجتماعی، اسطوره‌شناختی و فرهنگی برخوردار است. یکی از این جنبه‌های اجتماعی، که در طول تاریخ با آیین‌ها همراه بوده، نقش و کارکرد جنسیتی است. آیین‌ها تجسم نظام‌مند باورها و میثاق‌های اسطوره‌ای و مذهبی‌اند و زنان در اغلب جوامع، در مقایسه با مردان، نقش برجسته‌تری در تقید و بازتولید اندیشه‌های مذهبی دارند. آیین‌سوگواری از آیین‌های فراگیر در جهان است؛ در ایران نیز آیین‌های کهن سوگواری در تلفیق با رویداد مذهبی عاشورا به قوت خویش باقی مانده و تا به امروز برگزار می‌شوند. نگاهی به تاریخ این آیین‌ها نیز نشان می‌دهد، زنان همواره نقش اساسی و تعیین کننده‌ای در برگزاری و مشارکت در آیین‌های سوگواری داشته‌اند. این پژوهش در پی پاسخ به این پرسش است که حضور و نقش قابل توجه زنان در آیین-های سوگواری رسمی، چه زمینه‌ها و دلایل اسطوره‌ای، تاریخی و اجتماعی دارد؟ روش تحقیق، تاریخی-تحلیلی و نتیجه به دست آمده مبین این است که زنان، بنا به ماهیت زنانه آیین‌های سوگواری، همواره حامی و مشارکت‌کننده این آیین‌ها بوده‌اند و نظام‌های سیاسی نیز علیرغم محدودیت‌های تاریخی زنان، در این زمینه ممانعتی برای آنان ایجاد نکرده، بلکه بنا به ضرورت، گاه از مشارکت آیینی آنان بهره‌برداری سیاسی و اجتماعی نیز کرده‌اند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آژند، یعقوب. (1388).  نمایش در دوره صفوی. چاپ دوم. تهران: نشر آثار هنری متن.
ابن اثیر، علی ابن محمد. (1364). کامل تاریخ بزرگ اسلام و ایران. ترجمه عباس خلیلی و علی حائری. ج10. تهران: علمی فرهنگی.
ابن الجوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی بن محمد. (1412). المنتظم فی تاریخ الامم والملوک، تحقیق محمد عبدالقادر عطا. ج13. بیروت: دارالکتب العلمیه، الطبعه لاولی.
الیاده، میرچا. (1382). اسطوره، رؤیا، راز. رؤیا منجم. چاپ اول. تهران: نشر علم.
بکتاش، مایل. (1384) تعزیه و فلسفه آن. ترجمه داود حاتمی. در چلکوفسکی، تعزیه: آیین و نمایش در ایران، تهران: سمت.
بهار، مهرداد. (1386 الف). پژوهشی در اساطیر ایران. چاپ ششم. تهران: آگه.
بهار، مهرداد. (1386ب). جستاری در فرهنگ ایران. چاپ دوم. تهران: اسطوره.
بیضایی، بهرام. (1387). نمایش در ایران. چاپ ششم. تهران: انتشارات روشنگران و مطالعات زنان.
بیوک­زاده، صبا. (1393). «آیین­های سوگواری در حماسه، با تأکید بر سوگواری زنان». زن و فرهنگ. س6. ش21. پاییز93. صص61-43.
پورخالقی چترودی، مهدخت؛ حق‌پرست، لیلا . (1389). «بررسی تطبیقی آیین­های سوگ در شاهنامه و بازمانده­های تاریخی- مذهبی سوگواری در ایران باستان». ادب و زبان. ش27.
تاورنیه، ژان باتیست. (1389). سفرنامه تاورنیه. حمید ارباب شیرانی. چاپ چهارم. تهران: نیلوفر.
دلاواله، پیترو. (1370). سفرنامه پیترو دلاواله. شجاع­الدین شفا. چاپ دوم. تهران: انتشارات علمی-فرهنگی.
رازی قزوینی، نصیرالدین ابوالرشید عبدالجلیل. (1391). نقض، تصحیح: میرجلال الدین محدث ارموی. به کوشش: محمدحسین درایتی. قم: دارالحدیث.
سعدوندیان، سیروس. (1384). خاطرات مونس­الدوله: ندیمه حرمسرای ناصرالدین­شاه. به کوشش سیروس سعدوندیان. چاپ اول. تهران: انتشارات زرین.
شهیدی، عنایت­الله. (1380). پژوهشی در تعزیه و تعزیه­خوانی: از آغاز تا پایان دوره قاجار در تهران. چاپ اول. تهران: دفتر پژوهش­های فرهنگی.
عاشورپور، صادق. (1389). نمایش­های ایرانی. ج2: تعزیه. چاپ اول. تهران: سوره مهر.
غزالی، ابوحامدمحمد ابن احمد. (1361). کیمیای سعادت. چاپ دوازدهم. تهران: کتابخانه مرکزی.
فریزر، جیمز جرج. (1388). شاخه زرین. کاظم فیروزمند. چاپ ششم. تهران: آگاه.
کمبل، جوزف. (1391). قدرت اسطوره. ترجمه عباس مخبر. چاپ هفتم. تهران: مرکز.
مدیری، فاطمه و آزاد ارمکی، تقی. (1392). «جنسیت و دینداری». جامعه­شناسی کاربردی. س24. پیاپی51. ش3. پاییز92. صص14-1.
مستوفی، عبدالله. (1371). شرح زندگانی من، یا تاریخ اجتماعی و اداری دوره قاجاریه. چاپ سوم. تهران: زوار.
ملک‌زاده، الهام. (1401). «تلاقی فرهنگ و مذهب در سوگواری عاشورایی زنان بوشهری (مطالعه موردی: دوره رضاشاه)». فرهنگ و ادبیات آیینی. د1.ش2. پاییز و زمستان1401. صص238-221.
مینوی خرد. (1364). ترجمه احمد تفضلی. تهران: توس.
واسعی، سید علیرضا و اسکندری، زینب. (1392). «نقش زنان در بسط فرهنگ محرم و سوگواری در عصر ناصری»، تحقیقات تاریخ اجتماعی. س3. ش1. بهار و تابستان1392. صص132-115.
همدانی، محمد ابن عبدالملک. (1961). تکمله تاریخ طبری. بیروت: مطبعه کاتولیکیه.