تحلیل محتوای گورنبشته‌های ایران بر پایۀ هشت اثر مکتوب

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

گروه علوم انسانی، پژوهشکده دانشنامه نگاری، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی

10.22077/jcrl.2025.7552.1124

چکیده

گورنوشته‌ها یکی از مهم‌ترین اسناد برای بررسی جامعه‌شناسی نگرش عامّه به مرگ محسوب می‌شوند. در کنار آیین‌های متنوعی که برای مرگ در جوامع مختلف برگزار می‌شود، نوشتن اشعار یا متون منثور بر روی سنگ‌ قبرها تقریباً در سراسر جهان مرسوم است.در این پژوهش با روش کتابخانه‌ای و گردآوری 770گورنوشته‌ از هشت منبع و مربوط به مناطق مختلف ایران، محتوای آنها بررسی وتحلیل شد.

یافته‌ها نشان می‌دهند عمده محتوای گورنوشته‌ها در ایران عبارت‌اند از: توسّل به پیامبر اکرم(ص) و ائمه‌معصومین(ع) و شفاعت‌خواهی از آنان که در صدر آنها توسّل به امام حسین(ع) دیده می‌شود؛ ، ذکر شغل متوفی که به دو صورت مستقیم و بیان متعلقات شغل آمده است؛ و جایگاه اجتماعی متوفّی که در آیات، احادیث والقاب مستتر شده است؛ویژگی‌های شخصی متوفی مانند جوانی، جنسیت، خلق نیک، سیادت نیز منقوش برگورهاست؛ ذکر نحوه و مکان مرگ مانند مرگ در راه سفرهای زیارتی، شهادت و کارگر شدن چشم بد از جملۀ آنهاست؛ قید زمان مرگ با مادّه‌تاریخ که در آنها نیز با توسّل به معصومین (ع) و آرزوی بهشت برای متوفی، ماده تاریخ ساخت‌اند؛ طنز نیز در گورنبشته‌ها جایگاه دارد؛ عامّه با بیان دعا بر گورنوشته‌ها برای متوفی، زائران قبر و یاران سوگ خیرخواهی کرده‌اند و .و با جملات اعلان وفات مرگ را نه فنا، بلکه انتقال دانسته‌اند؛ و در انتخاب سور و آیات قرآنی برای مقابر، به کارکردهای آخرت‌شناختی و فضایل و خواص آیات و سور توجّه کرده‌اند و شأن و موقعیت اجتماعی آنان نیز دور از نظر نمانده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آل­احمد، جلال. (1349). اورازان. تهران: کتابخانة دانش.
آل‌احمد، جلال. (1389). تات‌نشین‌های بلوک زهرا. قم: نشر ژاکان و پیر امید.
احسانی طباطبایی، محمدعلی. (1340). چنته درویش. ج1. تهران: کتابفروشی دهخدا.
اسلام پناه، محمدحسین. (1392). کتیبه‌ها و سنگ نبشته‌های کرمان. تهران: موقوفات دکتر افشار.
افشار، ایرج. (1384). گلگشت در وطن. گردآوری بابک، بهرام، کوشیار و آرش افشار. تهران: نشر اختران.
افشار، ایرج. (1374). یادگارهای یزد، ج1. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و خانه کتاب یزد.
افشار، ایرج. (1374). یادگارهای یزد، ج2. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی و خانه کتاب یزد.
افشار، ایرج. (1374). «سنگ قبر برادر مؤلف کشف‌الاسرار.» در زبان اهل اشارت (مجموعه مقالات درباره کشف‌الاسرار). یزد: مؤسسة انتشارات یزد.
باوند سوادکوهی، احمد(1392). سطری بر سنگی(نقد حال ماست). تهران: رسانش نوین.
بدون مؤلف. (1380). «چند سروده برای سنگ مزار». پروین. ش 1. صص 5.
پورکریم، هوشنگ. (1341). فشندک، به ضمیمه جغرافیای طالقان(محمدحسن صنیع‌الدوله). تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران.
تناولی، پرویز. (1388). سنگ قبر. تهران: بن‌گاه.
حسینی، هاشم. (1389).«بررسی مضامین عرفانی کتیبه­های مقبره شیخ صفی(با تکیه بر صفوه الصفا و دیگر متون عرفانی» . ادبیات عرفانی و اسطوره­شناختی. ش 19. صص 57-78.
حکمت، علی اصغر. (1333). امثال قرآن. تهران: چاپخانۀ مجلس.
دبیرسیاقی، محمد. (1339). «شاه داعی شیرازی»، ایران آباد. ش 8. صص 37.
ذوالفقاری، حسن. (1394). زبان و ادبیات عامه ایران. تهران: سمت.
رضایی، عربعلی. (1382). واژگان توصیفی ادبیات. تهران: فرهنگ معاصر.
ساعدی، غلامحسین. (1342). ایلخچی. تهران: انتشارات مؤسسة مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران.
ستوده، منوچهر. (1374). از آستارا تا استارباد، ج1 و2. تهران: انتشارات آگاه و انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
ستوده، منوچهر. (1374). از آستارا تا استارباد، ج4 و5. تهران: انتشارات آگاه و انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
سعدی، مصلح‌الدین. (1371). گلستان. تهران: انتشارات بین‌المللی الهدی.
سیوطی، عبدالرحمان بن ابی بکر. (1404ق). الدر المنثور فی تفسیر المأثور. قم: کتابخانه آیه االه مرعشی.
شکورزاده، ابراهیم. (1346). عقاید و رسوم عامّه مردم خراسان. تهران: انتشارات بنیاد فرهنگ ایران.
شعبانلو، علیرضا. (1399). «بنیاد اسطوره­ای استعاره مفهومی مرگ در مثنوی معنوی». پژوهش زبان و ادبیات فارسی. ش 58. صص 107-133.
شیخ‌الحکمایی، عمادالدین. (1367). «کتیبه‌های دوان کازرون»، آینده. ش 4. صص 63 و 72.
شهابی، مصطفی و دیگران. (1384). از خاک تا افلاک: مجموعه اشعار اهل قبور با تفکیک موضوعی. تهران: شیرزاد.
طبرسی، فضل‌ بن حسن. (1372). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تهران: ناصرخسرو.
عقابی، محمدمهدی. (1376). دایره المعارف بناهای تاریخی ایران در دوره اسلامی: بناهای آرامگاهی. تهران: حوزة هنری، پژوهشگاه فرهنگ و هنر اسلامی.
فرزین، علیرضا. (1384). گورنگاره­های لرستان. تهران:  پژوهشکده مردم­شناسی و سازمان میراث فرهنگی.
کتیرایی، محمود. (1378). از خشت تا خشت. تهران: ثالث.
کرباسیان، ملیحه. (1386).  «دروازه‌های زاد و مرگ» در خرابات مغان. تهران: اطلاعات.
لباف خانیکی، رجب­علی. (1369). «سنگ­ افراشته­های مزارات باخزر». اثر. ش 18 و 19. صص93-112.
ماسه، هانری. (1387). «کتیبه‌های فارسی» در سیری در هنر ایران. ج4. ترجمه محمدرضا ریاضی. تهران: علمی و فرهنگی.
مصطفوی، سیدمحمدتقی. (1375). اقلیم پارس. تهران: نشر اشاره و انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
نراقی، حسن. (1374). آثار تاریخی  شهرستان­های کاشان و نطنز. تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
نصراله­زاده، سیروس. (1393). «پهلویات کتیبه­ای: کتیبه سنگ مزار حاجی­آباد استخر (نقش رستم 1) و بازخوانی کتیبه تنگ جلو(سمیرم1)». زبان­­شناخت. ش2. صص 197-211
نصراله­زاده، سیروس. (1385). کتیبه­های پهلوی کازرون. تهران: کازرونیّه.