خلقت و آفرینش در مثنوی‌های بیدل با نظر به منابع فلسفی و عرفانی دین هندو

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

دانشگاه فردوسی مشهد

10.22077/jcrl.2025.7953.1147

چکیده

دین هندو یکی از مهم‌ترین ادیان در هند است. خلقت و آفرینش انسان و جهان هستی پایه‌ی جهان‌بینی و ایدئولوژی این دین را تشکیل می‌دهد. مفاهیم خلقت و آفرینش انسان و جهان در قدیم‌ترین متون حکمی و فلسفی آنها یعنی وداها و اوپه‌نیشدها مطرح شده است. در وداها خلقت و آفرینش را از عدم و نیستی می‌دانند. در متون اوپه‌نیشدها برای تبیین خلقت و آفرینش از واژه‌ی «برهمن» استفاده کرده‌اند. برهمن از یک سو عدم و نیستی است و هیچ توصیف ادراکی نمی‌گیرد و به آن «نیرگون برهمن» می‌گویند و از سوی دیگر جهان مادی و جسمانی است که آن را «سگون برهمن» می‎نامند. فرزانگان اوپه‌نیشدی می‌گویند عدم و نیستی مانند یک روح حقیقی در باطن انسان و جهان هستی وجود دارد. بیدل بی‌آنکه از اصطلاحات «نیرگون برهمن» و «سگون برهمن» استفاده ‌کند، به گونه‌ای چیستی آفرینش را گزارش می‌کند که مخاطب آشنا با عرفان و فلسفه هند، می‌تواند با نظر در زوایای سخن او، تصاویر و شیوه استدلالش مفاهیم هندی «عدم و نیستی»، «انسان»، «تخم عالم کیهانی»، «نظریه‌ی انعکاس»، «شخص خلقت» و «وهم و خیال بودن جهان هستی» بازیابی کند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


اوپا­نیشاد ، سرّ اکبر. (1340). ترجمۀ شاهزاده محمد داراشکوه از متن سنسکریت. تصحیح سید محمد رضا جلالی نایینی و دکتر تاراچند. تهران: سخن.
بیدل دهلوی، عبدالقادر. (1364). کلیات دیوان. تصحیح خال محمد خسته، خلیل‌الله خلیلی. چاپ: اول. تهران: طلایه.
شایگان، داریوش. (1384).  آیین هندو و عرفان اسلامی، ترجمه جمشید ارجمند. چاپ: دوم. تهران: نشر و پژوهش فرزان روز.
رادها کریشنان، سروپالی. (1382). تاریخ فلسفة شرق و غرب. ترجمه خسرو جهانداری. تهران: انتشارات  علمی-فرهنگی
رضازاده شفق، صادق. (1345). گزیده اوپه­نیشدها. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
ریگ ودا. (1372). ترجمۀ سید محمدرضا جلالی نایینی. نشر: نقره. تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
قرایی، فیاض. (1388). ادیان هند. چاپ دوم. تهران: دانشگاه فردوسی.
هیلاری، رادیگز. (1397). درآمدی بر دین هند. مترجم فیاض قرایی. تهران: سمت.
     Edwin F, Bryant. (2015). The Yoga Sutras of Patañjali: A New Edition, Translation, and Commentary . Farrar, Straus and Giroux.
     Monier, William's. Sanskrit-English Dictionary, 2nd Ed.(1899). Tapas.
     ……,……………. (1872). A Sanskrit-English Dictionary: Etymologically and philologically arranged. Clarendon Press, Oxford.
     Walter O., Kaelber. (May, 1976). Tapas, Birth, and Spiritual Rebirth in the Veda, History of Religions, Vol.
      Gavin, Flood. (1996). The meaning and context of the Purusarthas. in Julius Lipner (Editor), The Fruits of Our Desiring, ISBN978-1896209302, pp 11-13
      Wendy, Doniger. (1981). The Rig Veda: An Anthology, 108 Hymns Translated from the Sanskrit. (Harmondsworth: Penguin Classics, 1981). Citationcicose.
    Jan, Gonda. (1982). The Popular Prajāpati, History of Religions. Vol. 22, No. 2 (Nov., 1982). University of Chicago Press, pp. 137-141
 William, M. Indich. (1995). Consciousness in Advaita Vedanta. Motilal Banarsidass. p. 52.
 A Thousand Teachings: Upadesasahasri of Sankara. Motilal Banarsidass. 2006. p. 37.
 Patanjali. Yoga Sutras. Sri Ramakrishna Math. p. 160.
Bryant, Edwin. (2001). The Quest for the Origins of Vedic Culture: The Indo-Aryan Migration Debate. Oxford: Oxford University Press.
 Swami, Ranganathananda (27 September 1991). Human Being in Depth. SUNY Press. pp. 86–87.
 Teun, Goudriaan. (2008). Maya: Divine And Human, Motilal Banarsidass, ISBN 978-8120823891, pages 4, 167