حماسه های دینی و گفتمان فرهنگی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، دانشگاه بیرجند. بیرجند، ایران.

10.22077/jcrl.2025.8481.1173

چکیده

با این‌که پژوهشگران در تقسیم‌بندی‌های رایج خود حماسه‌ها را به سه زیرنوع ملی، تاریخی و دینی تقسیم می‌کنند، بررسی پژوهش‌های مبسوط محققان ایرانی در زمینه حماسه‌ها گویای آن است که حماسه‌های دینی و تاریخی کمتر از حماسه‌های ملی مورد توجه بوده‌ و ویژگی‌های این آثار در ادبیات فارسی یا مغفول مانده یا تحت‌الشعاع شاهنامه‌پژوهی واقع شده است. بنابراین، شناخت ویژگی‌های متون حماسی دینی یا تاریخی برای تکمیل تحقیقاتی که منجر به ارزیابی دقیق آثار حماسی ایران و تطور آن شود، ضروری است. از این روی، نگارنده در این پژوهش کوشیده است تا سیر حماسه‌های دینی در ادبیات ایران را بر اساس نقش گفتمان‌های فرهنگی به اجمال بررسی کند، اگرچه دستیابی جامع به این امر نیازمند پژوهش‌های گسترده و مستمر است. بررسی حماسه‌های دینی در ادبیات ایران بیانگر آن است که روایات تاریخی و مستندات مذهبی همراه با عناصری از ادبیات شگرف در پیدایی این آثار نقش داشته و البته این نوع حماسه‌ها محدود به فرهنگ اسلامی نبوده، گرچه عمده آن‌ها به مذهب تشیّع تعلّق داشته است. درآمیختگی فرهنگی و هویت چندگانه در متن حماسه‌های دینی بسیار پررنگ است و پیوستگی روحی و اخلاقی ایرانیان را به فرهنگ ملی، باورهای دینی و آموزه‌های عرفانی به خوبی نشان می‌دهد.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


آیدنلو، سجاد. (1387). «فردوسی و شاهنامه در منظومه­های پهلوانی، دینی و تاریخیِ پس از او». نشریة علمی-پژوهشی گوهر گویا. س2. ش 8. صص 43-74.
آیدنلو، سجاد. (1388). متون منظوم پهلوانی. تهران: سمت.
اته، هرمان. (1351). تاریخ ادبیات ایران. ترجمه رضازاده شفق. تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
احمدی بیرجندی، احمد. (1380). جلوه­های ولایت در شعر فارسی. مشهد: بنیاد پژوهش­های اسلامی.
افشاری، مهران. (1389). «جستجوی در تاریخ مناقب­خوانی و اشاره­هایی به منظومه علی­نامه». آینه میراث. (ویژه علی­نامه). س8. ضمیمة ش20. صص 7- 33.
امیدسالار، محمود. (1381). «بیان­ ادبی و بیان عامیانه در حماسه­های فارسی»، جستارهای شاهنامه­شناسی و مباحث ادبی. تهران: بنیاد موقوفات افشار. صص 438-460.
امیدسالار، محمود. (1389). «علی­نامه، شاهنامه و نقدی بر ساختارهای ایدئولوژیک در مطالعات حماسی».  آینه میراث. (ویژه علی­نامه). س8. ضمیمه شماره 20. صص 35-56.
بهنام­فر، محمد. (1388). «شاهنامه و خاوران­نامه، دو جلوه از هویت ملی ایرانیان». مجلة پاژ. پاییز و زمستان. ش 7. صص 177- 190.
حری، ابوالفضل. (1393). کلک خیال­انگیز(بوطیقای ادبیات وهمناک، کرامات و معجزات). تهران: نشر نی.
خالقی مطلق، جلال. (1386). حماسه: پدیده­شناسی تطبیقی شعر پهلوانی. تهران: دایره المعارف بزرگ اسلامی.
ذوالفقاری، حسن. (1394). زبان و ادبیات عامه ایران. تهران: سمت.
راشد محصل، محمدرضا. (1378). «خاوران­نامه، حماسة دینی تاریخی یا منقبت­نامة اعتقادی تبلیغی». خراسان­پژوهی؛ ویژه­نامة بزرگداشت ابن‌حسام خوسفی. فصلنامة مرکز خراسان­شناسی آستان قدس رضوی. س2. ش2. پیاپی 4. صص 47-67.
راشد محصل، محمدرضا. (1389). نام­شناخت توصیفی منظومه­های دینی فارسی. مشهد: به­نشر.
رزمجو، حسین. (1381). قلمرو ادبیات حماسی ایران. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
شایگان، داریوش. (1380). افسون­زدگی جدید، هویت چهل­تکه و تفکر سیّار. ترجمة فاطمه ولیانی. تهران: نشر و پژوهش فرزان روز.
شمشیرگرها، محبوبه. (1389). «بررسی سبک­شناسانه حماسه­های دینی در ادب پارسی». مجله تاریخ ادبیات. ش3/64. صص 133-160.
شفیعی کدکنی، محمدرضا. (1389). «حماسه­ای شیعی از قرن پنجم». آینه میراث. (ویژه علی­نامه). س8. ضمیمه 20. صص 93- 176.
شهبازی، اصغر. (1393). «حماسه­سرایی دینی در ادب فارسی». آینه میراث. د12. پیاپی 55. صص 183-210.
صفا، ذبیح الله. (1369). حماسه­سرایی در ایران . تهران: امیرکبیر.
صفا، ذبیح الله. (1366) تاریخ ادبیات در ایران . ج 2. تهران: فردوس.
صفا، ذبیح الله. (1363). تاریخ ادبیات در ایران. ج 3/1. تهران: فردوس.
صفا، ذبیح الله. (1370). تاریخ ادبیات در ایران. ج5/3. تهران: فردوس با همکاری نشر ندا.
عفیفی، رحیم. (1372).  ارداویراف­نامه: یا بهشت و دوزخ در آیین مزدیسنی. تهران: توس.
علوی رضوی، سیدمحسن. (1393). بررسی سبک­شناختی افتخارنامة حیدری. پایان­نامه کارشناسی­ارشد زبان و ادبیات فارسی. بیرجند: دانشگاه بیرجند.
قائمی، فرزاد. (1393). «بررسی متن­شناختی جایگاه سلیمان (ع) در روند تکوین حماسه­های ایرانی». مجله متن­شناسی ادب فارسی. دانشگاه اصفهان. پیاپی 24. صص 117-136.
قاسم­زاده، سیدعلی و سروری، امید. (1394). «رویکرد تقابلی منظومة صولت فاروقی با شاهنامه فردوسی». آینة میراث. ش 57. صص 201-216.
کزازی، میرجلال­الدین. (1385). رؤیا، حماسه، اسطوره. تهران: نشر مرکز
کلیگز، مری. (1394). درس­نامه نظریه ادبی. ترجمه جلال سخنور و دیگران. تهران: نشر اختران.
محجوب، محمدجعفر. (1386). ادبیات عامیانه ایران: مجموعه مقالات. به کوشش حسن ذوالفقاری. تهران: نشر چشمه.
مرتضوی، منوچهر. (1385). مسائل عصر ایلخانان. تهران: بنیاد موقوفات دکتر محمود افشار.
مفتخری، حسین. (1392). «ایران و اسلام؛ هویت ایرانی میراث اسلامی». جستارهای تاریخی. پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی. س 4. ش 2. صص 93-111.
یاحقی، محمدجعفر. (1377). «نفوذ شاهنامه در دنیای مناقب». جشن­نامة استاد ذبیح­الله صفا. به کوشش سید محمد ترابی. تهران: نشر شهاب. صص 477-494.
ینسن، مریام ایوان و دان، پیتر. (1396). روایت‌آمیزی در دن‌کیشوت. ترجمة بهروز قیاسی. تهران: نشر اطراف.
Bressler, Charles.E. (2012). Literary Criticism. Fifth edition: Longman.