تلمیعات حدیثی در مناقب نبوی و علوی دیوان ابن‌حسام خوسفی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه بیرجند

2 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی دانشگاه بیرجند

10.22077/jcrl.2025.7746.1137

چکیده

بیشتر اشعار محمد بن حُسام خوسفی، شاعر شیعه مذهب قرن نهم، در مناقب و مدایح اهل‌بیت(ع) است. دیوان او دربردارندۀ مجموعه‌ای از احادیث مهم مذهب شیعه است. او با تسلطی که بر احادیث و روایات داشته ‌است، در اشعار خود به مقتضای سخن، احادیثی از اهل بیت (ع) را نقل کرده تا جایی که می‌توان دیوان او را حدیث‌نامه نامید. صنعت دو زبانگی که در بدیع آن را تلمیع نامیده‌اند آن است که شعر در دو زبان یا گاه بیشتر، سروده شده ‌باشد. پژوهش حاضر کوشیده است با استفاده از روش توصیفی-تحلیلی، به این سؤالات پاسخ ‌دهد که تلمیعات دیوان ابن‌حسام از چه نوعی است و مترتّب بر چه مضامینی می‌باشد و شاعر با چه هدفی از آن بهره برده‌است؟ از این‌رو به بررسی تلمیعات حدیثی دیوان ابن‌حسام و کارکرد درون متنی آن می‌پردازد. در دیوان او از همۀ انواع تلمیع، سرودۀ خود شاعر یا قرآنی، حدیثی، مَثلی نمونه‌هایی بسیار یافت می‌شود. بررسی انجام‌شده نشان می‌دهد که بیشترین تلمیع به‌کار رفته در دیوان ابن‌حسام از نوع تلمیعات قرآنی و حدیثی است. شیعه بودن ابن‌حسام و اعتقاد راستین او به ولایت مولا‌علی(ع) باعث شده تا احادیثی که به مقام والای آن حضرت و مسئلۀ جانشینی ایشان اشاره دارد، دست‌مایه بسیاری از تلمیعات دیوان او باشد. تلمیعات حدیثی او حول پنج محور معنایی آمده‌است: 1-اوصاف پیامبر(ص) و مقام والای ایشان 2-اوصاف حضرت علی(ع) 3-مسئلۀ جانشینی پیامبر(ص) 4-احادیث پیامبر(ص) 5-احادیث حضرت علی(ع). ابن-حسام هر‌کجا احساس کرده‌است آوردن اصل حدیث تأثیر بیشتری بر مخاطب دارد از صنعت تلمیع استفاده‌ کرده -است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


قرآن کریم. (1398). ترجمۀ حسین انصاریان. مشهد: آستان قدس رضوی.
آمدی، ابوالفتح. (1385). غُرَرُالحِکَم و دُرَرُ الکِلَم. ترجمۀ لطیف و سعید راشدی. قم: موسسۀ دارالحدیث.
امینی، عبدالحسین. (1354). الغدیر. ترجمۀ محمدباقر بهبودی. تهران: بنیاد بعثت، کتابخانۀ بزرگ اسلامی.
بصیری، حمیدرضا. شفیعی، سیدروح­الله. (1391). «بررسی و تحلیل حدیث «سلمانُ منِّا اهل البیت» ». حدیث پژوهی. ش7. صص210-163.
پهلوان، منصور؛ شریعتی­نیاسر، حامد. (1389). «آغاز نبوت». مطالعات قرآن و حدیث سفینه. ش 29. صص29-10.
حاکم­نیشابوری، محمد بن عبدالله. (1420). المستدرک علی الصحیحین. تحقیق محمدحمدی دمرداش. بیروت: المکتبه العصریه.
خالدی، احمد. (1394). «بررسی سند و متن حدیث «لَولاکَ لَما خَلقتُ الاَفلاک» ». حدیث­پژوهی. ش13. صص328-311.
خباز­ها، رضا. (1391). «بررسی تطبیقی غزل­های ملمع جامی با سعدی و حافظ». بهار ادب. س6. ش1. صص169-150 .
خوسفی، محمدبن­حسام. (1366). دیوان اشعار. تصحیح محمدتقی­ سالک و احمد احمدی­بیرجندی. مشهد: انتشارات دانشگاه فردوسی مشهد.
خوسفی، محمدبن­حسام. (1390). دیوان اشعار. تصحیح مرادعلی واعظی. بیرجند: حوزۀ هنری خراسان جنوبی.
دانش­پژوه، منوچهر. (1382). «ملمعات، مثلثات یا اشعار دو زبانه و سه زبانه». متن­پژوهی ادبی. ش17. صص45-31.
رضایی، غلامرضا.(1391). «پژوهشی در حدیث سفینه». فصلنامۀ علمی-پژوهشی کلام اسلامی. د21. ش84. صص128-95.
زنگویی، حسین. (1388). شاعران قهستان. چاپ دوم. تهران: روزگار.
سعدی، مصلح­بن­عبدالله. (1384). سعدی­نامه(بوستان). تصحیح غلامحسین یوسفی. چاپ هشتم. تهران: خوارزمی.
سمرقندی، دولتشاه. (1337). تذکره­الشعراء. تصحیح محمد عباسی. چاپ اول. تهران: بارانی.
شریف­رضی، محمد بن­حسین (1386). نهج­البلاغه. ترجمۀ سید جعفرشهیدی. تهران: علمی­فرهنگی.
طبرسی، ابوالفضل بن الحسن.(1412). مجمع البیان فی تفسیر القرآن. تصحیح هاشم رسولی و فضل­الله یزدی. بیروت: دارالمعرفه. نسخۀ دیجیتال.
طبری، محمدبن­جریر. (1362). تاریخ طبری (تاریخ­الرسل و الملوک). ترجمۀ ابوالقاسم پاینده. چاپ دوم. تهران: اساطیر.
کرجی، علی. (1379). «جلوه­های دانش علی(ع)». فرهنگ کوثر. ش44. صص17-12.
کزازی، میرجلال­الدین. (1387). «بدیع، زیبایی شناسی سخن پارسی». چاپ ششم. تهران: مرکز.
کلینی، محمدبن­یعقوب. (1390). اصول کافی. تحقیق و ترجمۀ حسین استادولی. جلد دوم. قم: دارالثقلین.
مجلسی، محمدباقر. (1368). بحارالانوار. بیروت: دارالاحیا و التراث العربی.
مدبری، محمود. (1370). شرح احوال شاعران بی­دیوان. تهران: پانوس.
مکی خوارزمی، موفق بن احمد. (1421). المناقب. تحقیق مالک محمودی. چاپ چهارم. قم: موسسۀ نشر اسلامی.
موسوی­الخمینی، روح­الله. (1388). صحیفۀ امام. تهران: موسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره). نسخۀ الکترونیک.
مولوی، جلال­الدین­محمد. (1387). مثنوی معنوی. تصحیح سعید حمیدیان. چاپ چهارم. تهران: نیکا.
مولوی، جلال­الدین­محمد. (1387). شرح مثنوی. کریم زمانی. جلد اول. تهران: چاپ بیست و ششم. اطلاعات.
مولوی، جلال­الدین­محمد. (1395). غزلیات شمس. تهران: چاپ اول. کتاب آبان.
میبدی، رشیدالدین ابوالفضل. (1371). کشف الاسرار و عده الابرار. به اهتمام علی اصغر حکمت. چاپ پنجم. تهران: امیرکبیر.
نظامی، الیاس ابن­یوسف. (1386). خمسۀ نطامی. تصحیح سعید حمیدیان. چاپ سوم. تهران: قطره.
واعظی، مرادعلی. (1386). «ابن­حسام خوسفی؛ پردازشگر عمدۀ شعر مذهبی در قرن نهم». مطالعات فرهنگی خراسان، ش 4. صص183-167.
همایی، جلال­الدین. (1389). فنون بلاغت و صناعات ادبی. تهران: اهورا.